محمدباقر بهاری همدانیآیتالله شیخ محمدباقر بن محمدجعفر بهاری (۱۲۷۵ یا ۱۲۷۷-۱۳۳۳ ه.ق)، مجتهد متنفذ و از رهبران مشروطه‌خواه همدان بود. او در همدان و نجف تحصیل کرده و از اساتیدی چون ملّا حسینقلی همدانی، میرزا محمدحسن شیرازی، شیخ حسن مامقانی، محدّث نوری، شیخ محمّدحسین کاظمی، ملّا محمّد شربیانی، فاضل ایروانی، میرزا حبیب‌الله رشتی و آخوند خراسانی بهره‌ها برده و به درجه اجتهاد نایل گشت. بعد مبارزات سیاسی و اجتماعی شیخ محمدباقر از دیگر ابعاد شخصیّتی وی مهم‌تر و بارزتر است. فعالیت در مشروطه، نهضت روحانیون عدالتخواه تهران، عضویت در انجمن ولایتی و ریاست هیات اتحادیه از جمله فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی آن عالم بود. فهرست مندرجات۲ - تحصیلات و اساتید ۲.۱ - همدان ۲.۲ - بروجرد ۲.۳ - نجف ۲.۴ - بازگشت به همدان ۳ - جانشینی مجتهد همدان ۴ - از نگاه دیگران ۵ - مبارزات سیاسی و اجتماعی ۵.۱ - اقتدار بیگانه‌ستیزی ۵.۲ - فعالیت در مشروطه ۵.۲.۱ - حمایت از مشروطه ۵.۲.۲ - حضور در نهضت روحانیون ۵.۳ - عضویت در انجمن ولایتی ۵.۴ - تشکیل دسته مسلح ۵.۵ - رد عضویت در مجتهدان مجلس ۵.۶ - ریاست هیات اتحادیه ۵.۷ - مخالفت با سالارالدوله ۵.۸ - خانه‌نشینی ۶ - تاریخ درگذشت و مدفن ۷ - فرزندان ۸ - آثار و تالیفات ۸.۱ - لیست کلی برخی آثار ۸.۲ - کتب و رسالات ۸.۳ - حواشی ۸.۴ - همنامی با رییس شیخیه ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - زمان و محل تولدشیخ محمّدباقر بهاری، فرزند آخوند مولی محمّدجعفر حاج محمّدکافی بن مولی یوسف بن محمّدتقی بهاری است. به نوشته فرزندش در ۱۲۷۵ [۱]
امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۳، ص۱۰۹.
[۲]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۶۷.
و به قول دیگر در ۱۲۷۷ در روستای بهارِ همدان به دنیا آمد. [۴]
محمدبن علی حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۱۴۴، قم ۱۴۰۵.
شیخ آقا بزرگ تهرانی در «الذریعه الی تصانیف الشیعه» درباره تاریخ تولد وی چنین نگاشته‌اند: «شیخ محمّدباقر بن محمّدجعفر کافی بهاری همدانی در سال ۱۲۷۵ هـ. ق تولد یافت». [۵]
امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۳، ص۱۰۹.
ولی سید محسن امین جبل عاملی در «اعیان الشیعه» نوشته است: «آیت‌الله حاج شیخ محمّدباقر بهاری در سال ۱۲۷۷ هـ. ق در بهار همدان متولد شد.» ۲ - تحصیلات و اساتیدشیخ محمّدباقر در کودکی به علت ناتوانی در فراگیری، از مکتب اخراج شد، اما بعدها به عنوان یکی از علمای بزرگ همدان شناخته شد. شیخ محمّدباقر بهاری دروس مقدماتی را در شهر بهار، زیر نظر پدرش، ملّا عباسعلی بهاری گذرانید، آن‌گاه در درس عالم متقی و دانشمند بزرگوار، ملّا جعفر حضور یافت. ۲.۱ - همدانپس از اتمام تحصیلات مقدماتی به همدان رفت و در درس ملّا محمد اسماعیل همدانی و میرزا محمود طباطبایی شرکت نمود؛ البته خود او نیز در همین زمان به تدریس مشغول بود و کتاب «البهجة المرضیه» سیوطی را برای طلاب مبتدی تدریس می‌کرد و گاه نظرات خود را به عنوان حاشیه بر کتاب مذکور می‌افزود. ۲.۲ - بروجردبنابر نقلی، شیخ محمّدباقر مقدمات عربی و فقه و اصول را در مدرسه آخوند ملّا محمّدحسین همدانی فرا گرفت و پس از مدتی، عازم بروجرد گردید و در آن دیار در درس فقه و اصول مرحوم حاج میرزا محمود بروجردی شرکت کرد و از ایشان اجازه اجتهاد گرفت. ۲.۳ - نجفشیخ محمّدباقر بهاری در سال ۱۲۹۷ هـ. ق در ۲۲ سالگی عازم عتبات عالیات شد. وی در طی ۲۰ سالی که در نجف اشرف بود، از محضر استادانی چون: ملّا حسینقلی شوندی درجزینی همدانی، میرزا حسن شیرازی، شیخ حسن مامقانی، محدّث نوری، شیخ محمّد حسین کاظمی، ملّا محمّد شربیانی، فاضل ایروانی، میرزا حبیب‌الله رشتی و آخوند خراسانی بهره‌ها برد و به درجه اجتهاد نایل گشت. وی از شیخ لطف الله مازندرانی (متوفا: ۱۳۱۳ هـ. ق) و علّامه میرزا حسین نوری (متوفا: ۱۳۳۰ هـ. ق) آخوند خراسانی اجازه روایت یافت و تقریرات دروس آنها را به رشته تحریر در آورد و در لابلای آنها، به توضیح مبانی و آرای اصولی، و فقهی خود نیز پرداخت. او سال‌ها در درس آیت‌الله محمّد طه (متوفا: ۱۳۲۳ هـ. ق) و حاج میرزا حسن نوری طبرسی (متوفا: ۱۳۲۰ هـ. ق) شرکت کرد و از آنان اجازه روایت گرفت. [۹]
درخشان، مهدی، بزرگان و سخن سرایان همدان، ج۲، ص۵۱.
[۱۰]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۶۷.
[۱۱]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۳.
[۱۲]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۵.
[۱۳]
حرزالدین، محمد بن علی، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۱۴۵.
۲.۴ - بازگشت به همدانبا درگذشتِ استاد محمدباقر و پس از بیست سال اقامت در نجف، در ۱۳۱۶ به همدان بازگشت. [۱۵]
درخشان، مهدی، بزرگان و سخن سرایان همدان، ج۲، ص۵۱.
[۱۶]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۶۷.
[۱۷]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۳.
[۱۸]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۵.
[۱۹]
شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، ج ۷، ص۳۶۶.
۳ - جانشینی مجتهد همدانپس از درگذشت مجتهد مبرّز همدان، حاج سید عبدالمجید گروسی (متوفی ۱۳۱۸)، بهاری به خواهش اهالی شهر تصدی مناصب دینی و امامت مسجد جامع و تولیت موقوفات آن را به عهده گرفت و در کنار آن برای امرار معاش به کشاورزی اشتغال داشت. [۲۰]
اذکایی، پرویز، بهار و بهاری، ج۱، ص۷.
[۲۱]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۶۸.
او به اجرای احکام الهی و حدود شرع سخت پایبند بود و زمانی که دیگران جرأت اجرای حدود را نداشتند، شخصاً به اجرای آنها می‌پرداخت. [۲۲]
درخشان، مهدی، بزرگان و سخن سرایان همدان، ج۲، ص۵۱.
۴ - از نگاه دیگرانسید محسن امین جبل عاملی نویسنده «اعیان الشیعه» درباره او می‌نویسد: «کان عالماً فاضلاً محدّثاً رجالیاً اخلاقیاً آمراً بالمعروف و ناهیاً عن المنکر و کان من خواص تلامذه آخوند ملّا حسینقلی الهمدانی الاخلاقی المشهور و عنه اخذ علم الاخلاق و التهذیب.» [۲۳]
بهاری، محمّدباقر، المشکوه فی الاحکام الخلق الواقع فی الصلاه، ج۲، ص۴.
آقا بزرگ تهرانی در «نقباء البشر فی اعلام القرن الرابع عشر» درباره وی چنین نوشته است: «کان ورَعاً تقیّاً شدیداً فی الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، عارفاً سالکاً مهذّباً»؛ [۲۴]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۱، ص۲۰۱.
وی عالمی پارسا و پرهیزگار و سخت‌کوش در امر به معروف و نهی از منکر و عارفی سالک و مهذّب بود.او خداشناسی بود که در راه خدا از سرزنش ملامت‌گران نمی‌هراسید. [۲۵]
درخشان، مهدی، بزرگان و سخن سرایان همدان، ص۵۱.
۵ - مبارزات سیاسی و اجتماعیبعد مبارزات سیاسی و اجتماعی شیخ محمدباقر از دیگر ابعاد شخصیّتی وی مهم‌تر و بارزتر است. حتی از بعد فقاهتی وی! تحصیل در حوزه علمیّه نجف در زمانی که این حوزه فعّال‌ترین دوره سیاسی خود را می‌گذرانید، موجب شد که بهاری در متن مسایل سیاسی قرار بگیرد. میرزای شیرازی، شیخ الشریعه اصفهانی، میرزا محمّدتقی شیرازی، میرزا محمّدحسین نائینی، شیخ مهدی خالصی‌زاده و آخوند خراسانی از پیشتازان حرکت‌های سیاسی تاریخ معاصر جهان اسلام بودند. اندیشه‌های سیاسی آنان در ذهن شاگردانشان ریشه دوانید و آنها را به عرصه سیاست کشانید. بهاری پس از بازگشت به همدان، در راس هرم رجال سیاسی، سکّان این شهر را به دست گرفت. ۵.۱ - اقتدار بیگانهستیزیخدمتکار شیخ محمّدباقر، چنین نقل می‌کند: «یکی از دوستان مرحوم آیت‌الله بهاری، خدمت ایشان رسیده، گفتند: آقا! پسرم هفت دانه مروارید از خانه سرقت نموده و در بانک انگلیس فروخته است. من برای مطالبه مرواریدها به بانک انگلیس‌ها مراجعه کردم، ولی آنان اظهار کردند که معامله صورت گرفته و غیرقابل برگشت است! آقا دستم به دامن شما، می‌گویید چه کار کنم؟ می‌گوید: آقا فرمود: بروید بگویید شیخ گفت: مرواریدها را پس بدهید، پولتان را بگیرید! او چند بار مراجعه می‌کند، امّا انگلیسی‌ها حاضر به فسخ معامله نمی‌شوند! شیخ قاطعانه به کشور انگلستان تلگراف می‌زند. او این جمله پرمغز را مخابره می‌کند: «بیایید دزدانتان را از ایران جمع کنید.» انگلیس‌ها نیز در جواب آقا چنین نوشتند: «اگر دزدی صورت گرفته، خودت مجازات کن!» این جوابیه سندی می‌شود در دست آقا به دوستش می‌گوید: بروید به آنها بگویید اگر مرواریدها را پس ندهید، آقا خود به سراغتان خواهد آمد و کشان‌کشان بیرونتان خواهد انداخت! انگلیس‌ها چون از تلگراف آقا باخبر بودند نگفته، خودشان خدمت آقا رسیدند، هنوز وارد اتاق نشده بودند که آقا امر کرند: کفشتان را در نیاورید، بروید آن گوشه بنشینید. گوشه‌ای را با دست نشان داد. در همین حین تاجری از همدان خدمت آقا رسید. انگلیس‌ها را با کفش دید که گوشه اتاق نشسته بودند. او نیز خواست با کفش وارد اتاق شود. آقا دستور داد کفش این مرد را درآورید و به کوچه بیندازید! مرد تاجر با لحنی اعتراض‌گونه گفت: یعنی آن انگلیس‌ها از ما بهتر است؟! آقا در جواب گفتند: آنها ارمنی هستند، ترسیدم عرق پایشان اتاق را کثیف کند! امّا تو چی؟! تو یک مسلمان هستی! باید مرتب و پاکیزه باشی! به هر روی، با اقتدار کامل مرواریدها را از انگلیس‌ها باز ستاند و به دوستش برگردانید!». [۲۶]
حکیم اصحاب، ص۲۰۵.
۵.۲ - فعالیت در مشروطهبهاری به عنوان یک روحانی انقلابی، در نهضت مشروطه در همدان سهم مهمی داشت و به نفع مشروطه در آن‌جا جنبش‌هایی برپا کرد، [۲۷]
مرتضوی برازجانی، اسماعیل، زندانی بزهرود، ج۱، ص۸۰.
[۲۸]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۶۸.
اما در ادبیات مشروطه از او کمتر نام برده شده است.۵.۲.۱ - حمایت از مشروطهمحمدباقر بهاری از لحاظ فکری نیز از جنبش مشروطه حمایت می‌کرد و ایضاح الخطا را در همین خصوص نوشت که ردّی بود بر بیانیه شیخ فضل‌الله نوری و انتقاد از استبداد و بیان زیان‌های آن. [۲۹]
صدر حاج سيدجوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع، ذیل مادّه.
[۳۰]
اذکایی، پرویز، برگهایی از تاریخ سوسیال دموکراسی همدان، ج۱، ص۱۵۳.
به عقیده وی، میان «مشروطه» و «مشروعه» هیچگونه تعارضی وجود ندارد و مشروطه همان مشروعه است. ۵.۲.۲ - حضور در نهضت روحانیونمحمدباقر بهاری در نهضت روحانیون عدالتخواه تهران و هجرت ایشان به قم در جمادی الاخر ۱۳۲۴ نیز شرکت فعال داشت، هر چند به علت بی‌نتیجه ماندن آن از نیمه راه بازگشت. همچنین در انتخابات مجلس اول از همدان با تأیید حاج شیخ تقی وکیل الرعایا، سهم بسزایی در حمایت از مشروطه داشت. ۵.۳ - عضویت در انجمن ولایتیمحمدباقر بهاری در ۲۲ شعبان ۱۳۲۵ ق به عضویت «انجمن ولایتی» همدان، و سپس به ریاست آن برگزیده شد. [۳۱]
صدر حاج سيدجوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع، ذیل مادّه.
[۳۲]
اذکایی، پرویز، بهار و بهاری، ج۱، ص۸.
۵.۴ - تشکیل دسته مسلحدر مبارزه مسلّحانه در دوره استبداد صغیر بر ضد محمدعلی شاه قاجار، به تشکیل دسته‌ای مسلح در همدان مبادرت کرد [۳۳]
صدر حاج سيدجوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع، ذیل مادّه.
[۳۴]
اذکایی، پرویز، برگهایی از تاریخ سوسیال دموکراسی همدان، ج۱، ص۱۵۳.
و قصد داشت که هنگام تبعید آیت‌اللّه بهبهانی، رهبر متنفذ مشروطه، به عتبات عالیات، به یاری این دسته به سربازان دولتی حمله کند، اما آیت‌اللّه بهبهانی او را از این کار بازداشت.علی‌رغم این فعالیت‌ها، در قضیه فرار سید جمال‌الدین واعظ به همدان پس از کودتای محمدعلی شاه، به بهانه‌ای حاضر به شفاعت او نشد. [۳۵]
صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، ج۱، ص۱۹۸.
[۳۶]
مرتضوی برازجانی، اسماعیل، زندانی بزهرود، ج۱، ص۸۰.
[۳۷]
اذکایی، پرویز، بهار و بهاری، ج۱، ص۸ ـ۹.
۵.۵ - رد عضویت در مجتهدان مجلسدر ۱۳۲۸، مجلس شورای ملی، محمدباقر بهاری را به عنوان یکی از پنج مجتهد بزرگ ایران («هیأت خمسة علمیّه») به عضویت مجلس برگزید، اما وی آن را نپذیرفت. ۵.۶ - ریاست هیات اتحادیهدر اوایل ۱۳۲۹ که «هیأت اتحادیه» با عضویت شصت الی هفتاد تن از علمای اعلام تشکیل شد، شیخ محمدباقر به ریاست آن برگزیده شد و گویا ریاست انجمن ولایتی را به امام جمعه همدان واگذاشت. ۵.۷ - مخالفت با سالارالدولهمخالفت محمدباقر بهاری با سالارالدوله، برادر محمدعلی شاه که کردستان را تصرف کرده بود، به حدی بالا گرفت که نیروهای سالار قصد به توپ بستن منزل او را داشتند، اما حمله مردم و طرفداران بهاری به ایشان مانع این امر شد. عوامل محمدعلی شاه و سالارالدوله، چندین بار قصد ترور بهاری را داشتند که موفق نشدند. ۵.۸ - خانهنشینیمحمدباقر بهاری در رجب ۱۳۳۲، خود را نامزد نمایندگی دوره سوم مجلس از همدان کرد، اما رأی نیاورد. ظاهراً سختگیری‌های او در اجرای حدود و احکام شرعی تا حدی از مقبولیت او کاست و سرانجام او را خانه‌نشین کرد. وی در طول زندگی خود به شاه، وزیر و وکلا نیز در باب جلوگیری از منهیات و امر به معروف و موارد دیگر تذکرهایی می‌داد که برخی از تلگراف‌های او در این خصوص موجود است. ۶ - تاریخ درگذشت و مدفنشیخ محمدباقر بهاری، در ۱۳۳۳، در همدان درگذشت [۳۸]
صدر حاج سيدجوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع، ذیل مادّه.
[۳۹]
اذکایی، پرویز، بهار و بهاری، ج۱، ص۸.
و بنابر نقلی، در سال ۱۳۲۲ هـ . ق، در همدان درگذشت و در کنار مقبره حضرت امام‌زاده عبدالله در همدان، در مقبره‌ای که به قبر آخوند معروف است (ساختمان زینبیه کنونی) به خاک سپرده شد.۷ - فرزندانشیخ محمدباقر بهاری ۴ پسر و ۴ دختر داشت، یکی از فرزندان او به نام شیخ محمدحسین بهاری است که مردی فاضل، خوش‌منش و نیک‌سیرت بود. او برخی از آثار چاپ نشده پدرش را به چاپ رسانید و سال ۱۴۱۱ هـ . ق در ۸۶ سالگی در همدان دارفانی را وداع گفت. ۸ - آثار و تالیفاتبهاری بیش‌تر اوقات خود را به تدریس و تألیف می‌گذراند. از آیت‌الله شیخ محمّدباقر بهاری در رشته‌های مختلف علوم اسلامی تألیفات فراوانی به جای مانده است. سید محسن امین به نقل از آیت‌الله شیخ محمّدحسین بهاری (پسر بهاری) ۴۴ کتاب نام می‌برد و می‌نویسد: «و هذه الکتب کلها رأیناها بخطه فی همدان عند ولده الشیخ محمّد حسین» [۴۰]
امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۵۳۷.
تمام این کتاب‌ها را که به خط بهاری بود در کتابخانه فرزندش، شیخ محمّد حسین مشاهده کردم.آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «علامه معاصر، آیت‌الله شیخ محمّدباقر بهاری فهرست کتاب‌های خود را که با خط شریف خودش نوشته بود، برای من ارسال کرده، نقل می‌کنم». [۴۱]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۱، ص۲۰۱.
۸.۱ - لیست کلی برخی آثاربرخی از آنها به شرح ذیل می باشد: ۱. النور فی الامام المستور، درباره امام زمان و فلسفه غیبت آن حضرت. ۲. العلایم لاهتداء الهوائم، درباره نشانه‌های ظهور امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف). ۳. تسدید المکارم و تفضیح الظالم، نگارش یافته در ۱۳۰۵ هـ . ق، در بیان تحریف نسخه چاپ شده کتاب مکارم الاخلاق طبرسی چاپ ۱۳۰۳ مصر. ۴. ترجمه «مکارم الاخلاق» شیخ ابونصر حسن بن فضل طبرسی: از آن‌جا که متصدیان چاپ این کتاب در مصر، پاره‌ای از مطالب آن را مخالف عقاید خویش می‌دانستند، به تحریف و سانسور آن پرداختند. لذا شیخ محمّدباقر برای مؤاخذه آنان، این کتاب را به صورت کامل تألیف و ترجمه کرد و استادان متعددی نیز بر آن تقریظ نوشتند. بعدها او این کتاب را به عربی بازگردانید و در سال ۱۳۱۰ هـ . ق به چاپ رسانید که در واقع، این اثر اولین نوشته وی در عراق بود. ۵. رسالة الوجیزة در غیبت امام عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف). ۶. بسط نور: ترجمه کتاب النور فی الامام المستور. ۷. حاشیه‌ای بر «البهجه المرضیه» جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطی (متوفا: ۸۴۶ هـ . ق) این حاشیه ناتمام مانده است. ۸. شرح «قطر النّدی» تألیف ابن محمد عبدالله جمال‌الدین ابن هشام انصاری (متوفا: ۷۱۶ هـ . ق) این شرح نیز ناتمام است. ۹. الدرّه الغرویّه و التحفه الحسینیه: درباره حضرت سیدالشهداء (علیه‌السلام) از بدو خلقت تا سکون در جنّت. ۱۰. مستدرک الدرّه. ۱۱. بدر الامه فی جغرلایه. ۱۲. روح الجوامع: درباره علم رجال. ۱۳. ایضاح الخطاء فی الردع عن الاستبداد. ۱۴. آیه کن فیکون: در شرح آیه ۸۲ سوره یس. ۱۵. الطلع النضید فی الرد علی من منع لعن یزید: در ردّ عقاید ابن حجر عسقلانی نوشته شد و در سال ۱۳۱۶ در تهران به چاپ رسید. ۱۶. مطلع الشمس فی فضل حمزه و جعفر ذی الجناحین. ۱۷. اُبهی الدرر: در «تکمله عقد الدرر فی اخبار الامام المنتظر» تألیف ابوبدر یوسف بن یحیی سامی. ۱۸. البیان فی حقیقه الایمان. ۱۹. سلاح الحازم لدفع الظالم. ۲۰. دعوت الحسینیه الی المواهب السنیه. در استحباب گریه برای سید الشهداء از دیدگاه اهل سنت و شرع مقدس اسلام. ۲۱. اعلان دعوه: تکمله کتاب موسوم به «دعوت الحسینیه». ۲۲. نثار اللباب فی تقبیل التراب. ۲۳. تنزیه المشاهد عن دخول الآباعد. ۲۴. حاشیه‌ای ناتمام بر کتاب «قوانین الاصول» میرزای قمی (متوفا: ۹۶۶ هـ . ق). ۲۵. الفواید الاصولیه: این کتاب نیز ناتمام مانده است. ۲۶. حاشیه‌ای بر«حکمت العین» ابوالحسن علی بن عمر دبیران کاتبی قزوینی (متوفا: ۶۷۵ هـ . ق). ۲۷. حاشیه‌ای بر «الرضاعیه» شیخ انصاری (متوفا: ۱۲۸۱ هـ . ق). ۲۸. حاشیه‌ای بر «الملل و النحل» شهرستانی (متوفا: ۵۴۸ هـ . ق). ۲۹. التّنبیه علی ما فعل بالکتب من التحریف. ۳۰. حاشیه‌ای بر «مکاسب شیخ انصاری» در علم فقه. ۳۱. رساله الصحیح و الاعم: در علم اصول. ۳۲. کتاب الصوم. ۳۳. الحاشیه علی الرسایل. ۳۴. شرح آیات فی جواب النصرانی. ۳۵. الجمع بین الفاطمتین. ۳۶. رساله تزویج الصغیره فی المدّه القلیله. ۳۷. رساله المولود من الزنا. ۳۸. دین المقتول. ۳۹. حاشیه‌ای بر «منبع الحیاه» سید نعمت‌الله جزایری. ۴۰. معراج. [۵۷]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱، ص۱۷.
[۵۹]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲، ص۲۴۲.
[۷۰]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۴۲.
[۷۱]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۸، ص۲۳۹.
[۷۳]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۱، ص۲۰۸.
[۷۴]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۳، ص۳۰۷.
[۷۶]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۲۹۷.
[۸۳]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۲، ص۲۲۵.
۸.۲ - کتب و رسالاتمحمدباقر بهاری نزدیک به شصت کتاب و رساله در موضوعاتی چون فقه، حدیث، اصول و رجال به فارسی و عربی تألیف کرد [۸۵]
صدر حاج سيدجوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع، ذیل مادّه.
[۸۶]
درخشان، مهدی، بزرگان و سخن سرایان همدان، ج۲، ص۵۱.
از جمله: الفوائد الاصولیة در موضوع تسامح در ادله سنن؛ دعوة الرشاد در ردّ اشاعره؛ اعلان الدعوة و الدعوة الحسینیة در استحباب گریه کردن برای امام حسین (علیه‌السلام)؛ الدرة الغرویة و التحفة الحسینیة در سه جلد؛ در احوالات حضرت سیدالشهداء (علیه‌السلام)؛ رساله‌ای درباره عدالت؛ رساله‌ای درباره این‌که این آیه در تأیید عقاید اخباری‌ها نیست؛ [۹۰]
حرزالدین، محمد بن علی، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵.
۸.۳ - حواشیمحمدباقر بهاری همچنین دارای حواشی و ردیّه‌هایی است، از جمله حاشیه بر فرائد الاصول و مکاسب شیخ انصاری، المقاصد العلیه شهید ثانی، الفیة ابن مالک؛ ردیّه بر نصاری، ردّ بر منکران صاحب الزمان و ردّ بر قصیده بغدادیه که در انکار وجود صاحب الزمان بوده است. [۹۱]
حرزالدین، محمد بن علی، دایرة المعارف تشیع، ذیل مادّه.
[۹۲]
درخشان، مهدی، بزرگان و سخن سرایان همدان، ج۲، ص۵۲.
[۹۳]
حرزالدین، محمد بن علی، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۱۴۶.
[۹۵]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۶۸ـ۷۴.
[۹۶]
مرعشی، محمود، کتابخانه شخصی آیت‌الله بهاری همدانی (ره)، ج۱، ص۹۳.
۸.۴ - همنامی با رییس شیخیههمنامی بهاری و پدرش، با شیخ محمدباقر محمدجعفر جندقی (متوفی ۱۳۱۹) رئیس فرقه شیخیه همدان، برخی انتسابات و اشتباهات راجع به تألیفات این دو در منابع پدید آورده است. [۹۸]
صدر حاج سيدجوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع، ذیل مادّه.
۹ - فهرست منابع(۱) پرویز اذکایی، «برگهایی از تاریخ سوسیال دموکراسی همدان»، گفتگو، ش ۱۲، (تابستان ۱۳۷۵). (۲) پرویز اذکایی، «بهار و بهاری»، همدان (فصلنامه)، سال ۱، ش ۴، (زمستان ۱۳۷۴). (۳) محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۴) محمد بن علی حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵. (۵) دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ـ، ذیل «بهاری، محمدباقر» (نوشتة پرویز اذکایی). (۶) مهدی درخشان، بزرگان و سخن سرایان همدان، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۴۲ ش. (۷) ابراهیم صفایی، رهبران مشروطه، تهران ۱۳۶۳ ش. (۸) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش. (۹) اسماعیل مرتضوی برازجانی، زندانی بزهرود، تهران ۱۳۳۷ ش. (۱۰) محمود مرعشی، «کتابخانه شخصی آیت الله بهاری همدانی (ره)»، شهاب، سال ۴، ش ۲ (تابستان ۱۳۷۷)، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۷). ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبع• دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهاری»، شماره۲۱۹۳. • سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شیخ محمّد باقر بهاری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۱/۰۶/۲۵. رده‌های این صفحه : دانش آموختگان حوزه نجف | درگذشتگان سال 1322 (قمری) | درگذشتگان سال 1333 (قمری) | زادگان سال 1275 (قمری) | زادگان سال 1277 (قمری) | شاگردان آخوند خراسانی | شاگردان فاضل ایروانی | شاگردان محدّث نوری | شاگردان محمدحسن مامقانی | شاگردان ملّا محمّد شربیانی | شاگردان میرزا حبیب الله رشتی | شاگردان میرزای شیرازی | عالمان شیعه قرن 14 (قمری) | عالمان عصر مشروطه | مشروطه خواهان | نویسندگان شیعه قرن 14 (قمری)
|